Tıp doktoru ve aktivist Nevâl es-Sa'adâvî, eserleriyle kadın sünneti, eril tahakküm ve dini dogmaları eleştirdi. O bir direnişin sembolüydü.
"Ben gerçeği söylüyorum. Ve gerçek vahşi ve tehlikelidir."
Nil Deltası’ndan yine Nil’in sessiz kıyılarına uzanan bir ömürdü onunkisi. Nevâl es-Sa'adâvî, yalnızca bir doktor, yazar ya da aktivist değil; bir devrin tanığı, bir medeniyetin hesaplaşması, bir kadının sonsuz direnişiydi. Onun hikâyesi, Doğu ile Batı arasında sıkışmış, gelenekle modernite arasında bocalayan bir coğrafyanın hikâyesidir. Tıpkı Amin Maalouf karakterleri gibi, O da kimliklerin, inançların ve aidiyetlerin kesiştiği bir yerde durdu; hem Arap’tı hem dünya vatandaşı, hem Mısır’ın kızıydı hem de kadın kimliğine dayatılanlara karşı evrensel bir çığlıktı.
Kafr Tahla’da, dokuz çocuklu bir ailenin ikinci kızı olarak dünyaya geldiğinde, tarih 1931’i gösteriyordu. Babası, ilerici bir devrimciydi; kız çocuklarının okumasını savunan, onlara düşünmeyi ve özsaygıyı aşılayan nadir bir figürdü. Fakat geleneğin gölgesi, henüz altı yaşındayken onu da bulacak; bedenine ve ruhuna kazınan "sünnet" acısı, ileride kaleme alacağı onlarca kitabın ilk kıvılcımı olacaktı.
Nedir bu kadın sünneti? Mısır'daki kadın sünneti uygulaması, dış kadın genital organlarının kısmen veya tamamen kesilmesi olarak tanımlanıyor. Bu uygulama, mitolojik öneme sahip olan Firavunlar Mısır'ında ortaya çıkmış. İslam geleneğinin de, kadınlarda cinsel isteği azalttığına inandığı için bu uygulamayı pekiştirmek işine gelmiş. O, tam elli yıl boyunca, kadın sünneti denen ilkelliğe karşı savaştı. Yasal statüsü belirsiz olmakla birlikte 2007 yılında, dönemin Mısır Hükümeti tarafından yasaklandı.
Kadın kimliğine dair bu direnişi sayesinde, 2008'de bir yasa daha değişti. Evlilik dışı doğan çocuklar, annelerinin soyadını alabildi.
Tıp eğitimi, Nevâl es-Sa'adâvî için yalnızca mesleki bir tercih değil; kadın bedenine yapılan zulmü anlama ve direnme aracıydı. Kırsaldaki kadınların çilesine tanıklık etti; dini, geleneği ve iktidarı sorguladı.
Kadın ve Cinsellik adlı kitabı, bir manifesto kadar sert, bir şiir kadar incelikliydi. Kadın sünnetini, eril tahakkümü ve dini dogmaları eleştirirken, aslında yüzlerce yıllık bir sessizliği parçalıyordu. Bu cesareti, onu hapishanelere, sürgünlere, tehditlere maruz bıraktı. Nevâl es-Sa'adâvî, düşüncelerinin bedelini hayatının her diliminde, acımasız bir sadakatle ödeyecekti. ‘Kadın ve Cinsellik’ kitabı, önce onu, çalışmalarını yürüttüğü Sağlık Bakanlığı’ndaki kürsüsünden etti. Şüphesiz ki fikirleri, resmi makamların soğuk gölgesinde barınamayacak kadar diri ve isyankârdı. Ardından, kendi emeği ve idealleriyle var ettiği Sağlık Dergisi, 1973’ün kasvetli günlerinde, hükümetin kararıyla kapatıldı ve susturulmak amacıyla toplatıldı.
Enver Sedat’ın iktidarının son demlerinde, 1981’de, özgür ve sorgulayan düşünceyi bir tehdit olarak görenler onu hapse attılar. Ama yaşamın döngüsü bazen en beklenmedik dönüşlere girer; Enver Sedat’ın bir suikastla silinip gitmesinden iki ay sonra, Es-Sa’adavi, tutsak edildiği hücreden, bir devrin kapanışına tanıklık ederek özgürlüğüne kavuştu. Hapishanenin en karanlık köşesinde, fahişeler koğuşundaki genç bir mahkûmun ona uzattığı kalem ve bir tuvalet kağıdı rulosu, ‘Kadın Koğuşundaki Hatıralarım’ın sayfalarına dönüştü; Bu metinler, umudun ve direnişin en nahif, en direngen ve en etkileyici belgesini oluşturdu.
Ve sonra, 1988'den 1993'e uzanan yine bir karanlık tünelde, radikal dinin fanatik bekçileri tarafından yayınlanan ölüm listelerinde, adı hep 'idam edilecekler' arasında yazılı kaldı. Onun sırtındaki, kendi adının, kendi fikrinin ve kendi yaşamının sürekli hedef tahtasına konulmuş olmasının ağır ve dahi sembolik yüküydü.
Enver Sedat’ın cellatlarından kaçarken, Amerikan üniversitelerinde ders verirken, kalemi hep susturulmaya çalışıldı. Ama o, “Yalan söylenen bir dünyada gerçeği söylemek en tehlikeli eylemdir” diyordu. Aynı Orwell’in "Sahtekârlığın evrensel düzeyde egemen olduğu dönemlerde, gerçekleri söyleyebilmek devrimci bir eylemdir." dediği gibi… Değiştirip dönüştürmeye odaklı aklın yolu da her zaman bir değil midir?
Edebiyat onun için bir sığınak değil, silahtı. Havva’nın Örtülü Yüzü, Tanrı Nil Kıyısında Öldü, Sıfır Noktasındaki Kadın gibi eserlerde, Afrika ve Arap Coğrafyasındaki kadınının trajedisini evrensel bir dile dönüştürdü. Türk kökenli annesinden aldığı mirası, Arapçanın şiirselliğiyle harmanladı. Metinleri otuzdan fazla dile çevrildi, fakat o, Batı’nın “çeviri sömürgeciliği” ne karşı hep uyardı: “Arapça yazdığım için görünmez kılındım,” diyordu.
Saadavi’nin vurguladığı çeviri sömürgeciliği; Batı merkezli yayıncılık dünyasının, Arapça gibi “merkez dışı” dillerde üretilmiş metinlerin çoğu zaman kendi bakış açısına göre süzmesi, seçmesi ve dönüştürmesiydi. Yani sadece dil çevrilmiyordu; bağlam, duygu ve politik anlam da Batı’ya uygun hale getiriliyordu.
Özel hayatı da mücadelesinin bir yansımasıydı. Üç evlilik, aldatılmalar, yalnızlık... Erkeklerin “feminist” maskelerini nasıl ikiyüzlülükle taşıdığını acı bir deneyimle öğrendi: “Erkeklerin yüzde doksan beşi aynı,” diye yazdı bir röportajında. Fakat bu, onu insan sevgisinden soğutmadı. Aksine, daha da güçlendirdi.
21 Mart 2021’de aramızdan ayrıldığında, ardında sekiz kitap, yüzlerce metin, sayısız mücadele ve ilham olacak bir miras bıraktı. Saadavi, Doğu’nun yaralı bilgesi ve evrensel sesi oldu. Onun hikâyesi, hâlâ yazılmaya devam ediyor.
Neval es Saadavi ile ilgili bir berrak gerçek de şu ki; O, Mısır'ın kırsalında doktorluk yaparken, halkın toplumsal yaşamındaki karanlık noktaları deşifre etti. Üstelik bunu, içinde bir şeyin bitmesine, büyümesine imkân olmadığı düşünülen bir çöle, yeni ve cesur fikirler ekmek için yaptı. Bu fikirler yeşerdi, büyüdü ve Kuzey Afrika ve Arap topluluklarının modern isyan geleneğinin nüvesini oluşturdu.
Neval es Saadavi'nin fikirleri nettir. İster emperyalizmden, ister kadın sünnetinden, ister din adamlarından söz etsin, sözünü eğip bükmeden söylerdi. Diyordu ki: “En büyük suçum, herkesin cariye ve köle olmasını istedikleri bir dönemde özgür bir kadın olmamdı. Aklı yok etmeye çalıştıkları bir çağda, aklımla düşünen biri olarak yaşamamdı.”
Neval es Saadavi, eli kalem tuttuğu sürece yazdı. Hiç kimseye benzemezdi. Herhangi bir feminist hareketin parçası da olmadı. Zaten kendisi tek başına bir hareketti.
Sağlıcakla kalın.
Serkan Sonakın
Kaynakça
1. Nevâl es-Sa'adâvî https://tr.wikipedia.org/wiki/Nev%C3%A2l_es-Sa%27ad%C3%A2v%C3%AE
2. Arap dünyasında geçen hafta: 'Sıfır Noktasındaki Kadın'ın ardından... https://www.gazeteduvar.com.tr/arap-dunyasinda-gecen-hafta-sifir-noktasindaki-kadinin-ardindan-haber-1517417
3. Female circumcision in Egypt: social implications, current research, and prospects for change https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7376234/
4. Egypt Bans Female Genital Cutting https://www.prb.org/resources/egypt-bans-female-genital-cutting/
5. NEVÂL ES-SA'DÂVÎ'NĐN ĐMRA'E 'INDE NUKTATĐ'S-SIFR (SIFIR NOKTASINDA BİR KADIN) ADLI ROMANINDA YAPI VE TEMA https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/383082
6. Feminist romancı Saadavi Mısır’daki kadın mücadelesini anlatıyor https://serbestiyet.com/featured/feminist-romanci-saadavi-misirdaki-kadin-mucadelesini-anlatiyor-54796/
7. Görgün, H. (2001). Bir İktidar Mücadelesinin Anatomisi: Enver Sedat ve Muhalifleri. İslam Araştırmaları Dergisi(6), 77-92. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2285690
8. Sedat'ın hayatına mâl olan 'Mısır-İsrail Barış Antlaşması' https://www.aa.com.tr/tr/dunya/sedatin-hayatina-m%C3%A2l-olan-misir-israil-baris-antlasmasi/1430403
9. Neval El Saddavi: Tehlikeli bir şekilde yazmaya cesaret eden feminist bir kışkırtıcı https://www.bbc.com/news/world-middle-east-55048245
Okurken gözümün önünde canlandı.
YanıtlaSilHiç bir başarı hiç bir zaman cezasız kalmamış ne yazık ki.
O kendisi bir hareketti böyle güçlü kadınların daha çok var olması dileklerimle
Ayrıca lütfen yazmaya devam et kalemine sağlık. Kaynakça için ayrıca teşekkürler. 🙏