Fotoğraf ve gerçeklik: Manipülasyon bir kusur değil, fotoğrafın doğumundan beri var olan felsefi bir kusurudur. Gerçek, izleyicinin inancında başlar.
Fotoğrafın icadından bu yana, gerçek kelimesi, ışığa yazılan bu büyülü suretin gölgesinde daima bir soru işareti taşımıştır. Yunanca'da fos kelimesinden türemiş fotos (ışık) ve graphein (çizmek) kelimelerinin birleşiminden oluşan, ışıkla çizmek manasına gelen fotoğraf bir zamanlar, kameranın mekanik, kimyasal ve dolayısıyla objektif doğasının, onu diğer sanatlardan ayıran, tartışılmaz bir gerçeğin tanığı yaptığına inanılırdı. Kamera yalan söylemez düsturu, bir yüzyılı aşkın süre boyunca toplumsal inancımızın temelini oluşturdu. Ancak, fotoğrafın macerasının bizi getirdiği noktada gerçek, asla tek bir anın salt kaydı anlamına gelmiyor. Gerçek, fotoğrafın ortaya çıkış anından itibaren, görünür kılma eyleminin içinde gizlenmiştir.
Daha işin başında belirtmek gerekiyor ki manipülasyon, Photoshop çağı'nın bir hastalığı değil, fotoğrafın doğumundan beri var olan felsefi bir kusurdur. Daha deklanşöre basmadan, fotoğrafçı bir seçim yapar. Kadrajına neyi alıp neyi dışarıda bırakacağı, neyin gösterilmeye değer olduğu kararı. Bu seçim, gerçekliğin sonsuz karmaşasından küçük, anlamlı bir parça koparır. Fotoğraf, bu dışlama eylemiyle, kendi versiyonunu yaratmış olur. Sokaktaki sefaleti fotoğraflarken, kameranın arkasındaki lüks arabayı kadrajın dışında bırakmak, zaten bir manipülasyondur. Gerçek, o anın bütünlüğünde başlar, fotoğraf ise daima onun eksik bir temsilidir.
Dijitalleşmeden önce bile, fotoğraf karanlık odada bir sihirbazlık sanatıydı. Pozlama süresiyle oynamak (dodging and burning), kimyasal işlemlerle kontrastı artırmak, hatta birden fazla negatifi üst üste pozlamak... Bütün bunlar, fotoğrafçının nesnel kaydı duygusal veya dramatik bir ifadeye dönüştürme çabasıydı. Yani manipülasyon, her zaman estetik bir yorumlama aracı olarak vardı.
Dijital teknoloji (özellikle Photoshop ve yapay zekâ), manipülasyonun hızını, görünmezliğini ve kapsamını radikal biçimde değiştirdi. Artık manipülasyon, karanlık odadaki zahmetli şiirsel eylemden, tek tıkla yapılabilen bir hikâye değiştirme aracına dönüştü.
İnsanların en büyük kaygısı, belgesel ve haber fotoğrafçılığı alanında ortaya çıkar. Savaş fotoğrafında bir figürü çıkarmak, politik bir mitingde kalabalığı artırmak, fotoğrafın indexicality (izlek/gerçekliğin fiziksel izi) iddiasını çökertir. Bu tür bir manipülasyon, gerçeğin estetik yorumu değil, tarihin yeniden yazılmasıdır. Bu noktada etik sınır, fotoğrafın olduğu gibi mi, yoksa olması istenildiği gibi mi sunulduğu sorusunda başlar. Ki bu da büyük bir belirsizliktir her zaman. Çünkü fotoğrafın bu konudaki ahlakı, deklanşöre basan fotoğrafçının etik anlayışı ile sınırlıdır. Evrensel bir ortak durumdan bahsedemeyiz.
Öte yandan, sanat fotoğrafçılığında ve reklamda manipülasyon, yaratıcılığın ta kendisidir. Bir fotoğrafı bir tuval gibi kullanmak, gerçeküstü manzaralar yaratmak veya bir duyguyu abartmak, fotoğrafçının sanatsal dilidir. Buradaki gerçek, zaten bir başlangıç noktası değildir, bir sonuç olarak manipülasyonla inşa edilir. Estetik bir eser olarak kabul edildiği sürece, gerçeğin ötesine geçme hakkı tanınır.
Peki, fotoğrafın gerçekliği nerede başlar? Cevap, kamerada ya da yazılımda değil, izleyicinin inancında başlar olabilir. Fotoğraf, artık neyin gerçek olduğunu değil, neyin inanılır olduğunu sorar. Bugün, bir görselin dijital olarak manipüle edilmediğini varsaymak bir saflıktır. Önemli olan, sunulan bağlamdır:
Bir haber fotoğrafçısı, Bu olaya şahit oldum iddiasında bulunduğu sürece manipülasyon bir yalan; Bir sanatçı, Bu benim hayal gücüm dediği sürece ise bir yaratımdır.
Gerçek, deklanşöre basıldığı anın mekanik kaydında değil, izleyicinin o kareye ne kadar güvenmeyi seçeceği kararında saklıdır. Fotoğraf ve manipülasyonun dansı, bize daima, gördüğümüz dünyaya şüpheli bir gözle bakmamız gerektiğini hatırlatan felsefi bir meydan okumadır.
YORUMLAR