Co(te)lette - Ann Van den Broek

Co(te)lette: Ann Van den Broek'in koreografisi ve Mike Figgis'in sinematografisiyle dansta kadın arzusunu keşfeden bir sanat projesi...

Çağdaş dans ve sinemanın kesişiminde yer alan eserler, genellikle sanatsal niyetin farklı mecralarda nasıl dönüştüğüne dair zengin bir inceleme alanı sunuyor. Bu bağlamda, Ann Van den Broek'in koreografisini üstlendiği ve Mike Figgis'in sinematografik adaptasyonunu yönettiği Co(te)lette projesi, canlı performansın ve ekran dansının karmaşık ilişkisini anlamak için önemli bir örnek teşkil ediyor diyebiliriz.

Co(te)lette

Ann Van den Broek, Hollandalı-Flaman bir koreograf olarak WArd/waRD adlı dans topluluğunun kurucusudur ve ham, dinamik, tavizsiz ve acımasız dürüst olarak tanımlanan duygusal minimalizm adlı kendine özgü hareket diliyle tanınıyor. Çalışmaları, insanlığın temel ihtiyaçlarına, temas kurma, tatmin etme ve hayatta kalma gibi basit ama temel gereksinimlere odaklanıyor. Öte yandan, İngiliz yönetmen Mike Figgis, müzik ve deneysel tiyatro geçmişine sahip, yenilikçi film yapım yaklaşımlarıyla bilinen bir isim. Dijital sinemaya olan ilgisi ve kendi filmlerinin müziklerini bestelemesi, onun sanatsal çok yönlülüğünü gözler önüne seriyor. Figgis, özellikle Timecode (2000) gibi filmlerinde çoklu anlatı yapıları ve bölünmüş ekran teknikleriyle sinemada yeni yollar açmıştır.   

Bu iki sanatçının yolları Co(te)lette projesinde kesişiyor. Co(te)lette aslında 2007 yılında prömiyer yapan canlı bir dans performansıdır. Sanatsal tasarımı ve koreografisi Ann Van den Broek tarafından yapılmıştır. Mike Figgis ise, bu canlı performansın 2010 yılında gösterime giren sinematografik adaptasyonu olan The Co(te)lette Film'in yönetmenliğini üstlenmiştir. Bu ayrımı ortaya koyduktan sonra, her iki yapıtın da kendi bağlamında doğru bir şekilde değerlendirilmesi gerektiğini belirtelim.

Canlı Performans: Co(te)lette (2007) – Hamlık ve Tekrar

2007 tarihli Co(te)lette canlı performansı çağdaş dans sahnesinde önemli bir iz bırakmış, eleştirmenler ve izleyiciler tarafından takdir görmüş bir yapıttır. Eser, koreografın kendine özgü sanatsal dilini ve derinlemesine tematik keşiflerini sergiler.

Konsept ve Tematik Keşif

Van den Broek, Co(te)lette'i huzursuz, takıntılı, boş bir eskiz olarak tanımlayıp, eserin bir anlatıdan ziyade bir varoluş halini göstermeyi amaçladığını belirtti defalarca. Performansın temel temaları, kadın arzusu, şehvet, güzellik, geçicilik ve fiziksel ile zihinsel tatmin arayışı etrafında dönüyor. Dansçılar, arzularını kontrol etmeye çalışırken kendi arzularının kölesi olanlar olarak tasvir ediliyor. Bu durum, arzu ve tatmin arasında bir tavuk-yumurta durumu olarak ifade edilebilir. Koreografinin temel gerilimini de bu oluşturur: bireylerin içsel dürtüleri ve onları yönetme çabaları arasındaki bitmek bilmeyen döngü.

Co(te)lette isminin çok katmanlı bir anlama sahip olduğunu belirterek başlayalım. Kelimenin Flamancadaki anlamı, parantez işaretlerini kaldırdıktan sonra elbette, et parçası anlamına geliyor ve kadın bedeninin ham bir şekilde sergilenmesi ile şehvet objesi olarak algılanması fikrine doğrudan gönderme yapıyor. Parantez içindeki harflerin kaldırılmasıyla ortaya çıkan Colette ismi de Fransız sanatçı ve yazar Sidonie-Gabrielle Colette'e (1873-1954) atıfta bulunuyor. Colette, kendi döneminde cinsiyet rolleriyle mücadele etmiş, cinsel kaçamakları sahneye taşımış ve erkeklerle kadınların eşit olduğu yeni bir sosyal ve erotik düzen hayal etmiş bir entelektüeldir. Van den Broek, Colette'i cinsiyete sağlıklı bir iştahı yaşamın bir parçası olarak gören kararlı, özgürleşmiş bir kadın olarak görmekte ve bu bağlantı, koreografın ateşli, kendinden emin kadınlar imgesini pekiştirmektedir. Bu, şehvet duygularının içsel bir ihtiyaçtan kaynaklandığını ve kadınların sınırlarını genişletmekten ve cinsel aşırılıktan çekinmediklerini vurguluyor. Performans, bu açık ve hatta provokatif imgeleri kullanırken, aslında basmakalıp kadın imgelerini yıkmayı ve kadın arzusunun karmaşık, özerk doğasını ortaya koymayı amaçlıyor. Görsel biçimi de (provokatif görseller) daha derin, meydan okuyucu bir içeriğe (kadın arzusunun feminist yeniden değerlendirilmesi) hizmet ettiği sofistike bir sanatsal stratejiyi yansıtıyor.

Koreografi, kadınlara dair basmakalıp fikirleri ve toplumsal olarak kabul görmüş imgeleri sorgulamak için sahneyi bir alan olarak kullanmaktan çekinmiyor. İnternette, reklamlarda, televizyonda ve dergilerde her gün görülenleri sahneye taşıyarak, üç dansçıdan çeşitli rolleri, davranışları, fiziksel ve zihinsel durumları somutlaştırmalarını isteyerek bir gerilim yaratıyor. Yapı, ihtiyaçlar ve dürtüler, tatmin, coşku, şehvet ve arzu gibi konulara odaklanırken, kadınların duygusal yaşamının en küçük detaylarına inerek, basmakalıp bir kadın imgesi sunmaktan özellikle kaçınıyor.

Koreografik Dil ve Tarz

Van den Broek'in imzası haline gelen duygusal minimalizm tarzı, Co(te)lette'de belirgin bir şekilde kendini gösteriyor. Bu tarz ham, dinamik, radikal, tavizsiz ve acımasızca dürüst olarak nitelendirilebilir. Koreografi, tekrar gücünü sonuna kadar kullanır. Hareketler ve pozlar kötücül, şehvetli ve acımasızdır ve performans boyunca bu yoğunluğu korur. Ancak, bu tekrarlayan karakteristik hamle, aynı zamanda soğuk ve mekanik bir çağrışım da yaratır, erotik hareketlerin montaj hattı işi kadar yorucu hale gelmesine neden oluyor. Bu durum, yapıtın temel bir paradoksunu ortaya koyuyor: tekrar, bir yandan yoğunluk ve şehveti artırırken, diğer yandan duyguyu boşaltıyor ve bir tür insanlıktan çıkarma veya faydasızlık hissi veriyor. Bu da huzursuz ve boş doğasını  ve dansçıların arzularının kölesi olması olarak yansıyor izleyiciye. Yani arzunun, bir çözüme ulaşmadan sonsuzca tekrarlandığında, tatmin etmeyen, neredeyse endüstriyel bir sürece dönüşebileceğini düşündürüyor. Van den Broek'in duygusal minimalizminin , insan dürtülerinin sınırlarını ve sonuçlarını keşfetmek için bilinçli bir sanatsal seçim olduğu fikrini de derinleştiriyor.

Koreografide, anlatısal hareketler bir tercih olarak soyutlanıyor. Mesela, tehditkar bir parmak kaldırma veya çekici bir kahkaha kesiliyor, yapıştırılıyor ve tekrar tekrar kullanılıyor. Dairesel form, eserin altında yatan bir konsept. Performansta üç kadın dansçı (orijinal kadroda Cecilia Moisio, Judit Ruiz Onandi, Theodossia Stathi; film kadrosunda Frauke Marien de yer alıyor) titreyen, çarpan, sürtünen, nefes nefese kalan dişi et olarak tasvir ediliyor. Dansçılar, her biri belirli bir ruh hali veya atmosferi çağrıştıran beş hayali ada üzerinde hareket ediyorlar, bu da ifadelerini ve hareketlerini etkiliyor. Hareketler kontrollü ve senkronize, ancak performansın bireylere odaklandığı, bağlantı ve kopukluk anlarının olduğu da ortada.

Gösterideki çıplaklık, konuya uygun olarak tanımlanmış, dansçılar için aşağılayıcı olmamış ve profesyonelce ele alınmış. Moisio'nun çıplak, titreyen ve kasları gerilmiş son görüntüsü, ıstırap ve kendinden geçme halinin bir birleşimini sunuyor.

Sahneleme ve Teknik Unsurlar

Gösteri, şehvetle dönen kalçaların dikkat çektiği meydan okuyan bir ilk perde ile açılıyor. Yoğunluğu her sahnede artırarak gerilimli, erotik ve soyut bir anlatı yaratıyor Van den Broek. Dansçılar, beyaz yırtmaçlı etekler, gümüş topuklular ve soluk pembe üstler gibi ileri derecede feminen kıyafetler giyerlerken, kıyafetlerin altında ise çok daha az tatlı bir kadınlık imgesi ortaya çıkar.

Müziği Arne Van Dongen tarafından bestelenmiş, müzik düzenlemesi ve miksajı ise Arne Van Dongen ve Yves De Mey tarafından yapılmış. Müzikal yapı, koreografideki çatışmalara paralel arayışlar içinde ve kilise orgu, tuhaf sesler ve eski dokuma tezgahı sesleri gibi elektronik olarak manipüle edilmiş sesler kullanıyor. Işık tasarımı Bernie van Velzen'e ait olan gösteride beyaz boş bir alan ile birleşen ışık planı oldukça sanatsaldır ve ışıkların renk değiştirmesi ekstra bir dokunuş katmış diye düşünüyorum.

Sinematografik Adaptasyon: The Co(te)lette Film (2010) – Kameranın Bakışı

Ann Van den Broek'in canlı performansının başarısının ardından, Mike Figgis bu eseri sinema perdesine taşımaya karar verir ve The Co(te)lette Film (2010) ortaya çıkar. Bu adaptasyon, orijinal eserin ruhunu yakalamakla birlikte, sinematografik mecranın getirdiği yeni dinamikleri de işin içine katar.

Figgis, dijital sinemaya olan ilgisi ve geleneksel film ekipmanlarına karşı mesafeli duruşuyla tanınır; ancak eski sinematik dönemlerden ilham alarak dijital film yapımının kesintisiz akışını benimser. Müzik ve deneysel tiyatro geçmişi, onun yaklaşımına doğaçlama, dans ve performans unsurlarını dahil etmesine olanak tanır. Kendi filmlerinin müziklerini bestelemesi de bu sanatsal bütüncülüğün bir parçasıdır diyebiliriz rahatlıkla. Figgis'in eserlerinin önemli bir özelliği, özellikle The Co(te)lette Film'de idareli ve izleyicinin dikkatini koreografiden dağıtmayacak şekilde kullandığı bölünmüş ekran sistemidir. Film, dansçıların enfes yüksek çözünürlüklü görüntüleri ve yakın çekimlerini sunar.

Sahneden Ekrana Aktarım

Film, canlı performansın tavizsiz özünü yakalamayı amaçlıyor. Kamera çalışması, yakın çekimler ve uzun çekimler arasında geçiş yaparak sinema izleyicisini dansçıların kendi bedenleriyle ve diğer dansçıların bedenleriyle yüzleşmelerine dahil ederek, şaşırtıcı bir şekilde bunu sağlıyor da.

Ann Van den Broek, başlangıçta koreografisinin açgözlü kamera tarafından çalınması korkusunu dile getirmiş. Figgis ile sanatsal anlaşmazlıkları hakkında eğlenceli anekdotlar paylaşmasına rağmen, Figgis'in adaptasyonu hakkında çok az şey söylediği ve feminist temaların ekrana aktarımı konusundaki soruları temkinli bir şekilde yanıtladığı da bir gerçek. Bu durum, disiplinlerarası işbirliğinin dinamikleri hakkında önemli bir gözlem sunuyor aslında bize. Bir eserin farklı bir mecraya uyarlandığında, koreografın sanatsal kontrolü ile daha geniş kitlelere ulaşma potansiyeli arasındaki gerilimi gösteriyor. Van den Broek'in filmin prömiyeri sonrası soruları yanıtlarken gösterdiği ihtiyat, eserinin ekrandaki alımlanmasının veya yorumlanmasının değiştiğini fark ettiğini düşündürüyor.

Bu belirsizliğe rağmen, Van den Broek, filmin yayınlanmasının ardından eserinin büyük bir kitle tarafından görünürlük kazandığını kabul etmiş ve bunu sanat alanında önemli, değerli bir çalışma olarak değerlendirmiştir. Filmin canlı performanstan önemli bir farkı, film versiyonunda podyum etrafında duran seyircilerin bulunmasıdır. Bu ekleme, izleyicinin bakışını ince bir şekilde değiştiriyor diye düşünüyorum. Çünkü bir meta-katman oluştururken, izleyici, başkalarının da kendisiyle birlikte izlediği gerçeğinden yola çıkarak kadın bedeninin tüketim eylemini normalleştiriyor.

The Co(te)lette Film, 19 Ekim 2010'da Belçika'daki Ghent Film Festivali'nde prömiyer yapmış, Los Angeles (ABD), Lefkoşa (Kıbrıs), Brüksel (Belçika) ve San Francisco (ABD) film festivallerinde ödüller kazanmıştır. Eleştirel tartışmalara rağmen, film yaygın dağıtım sağlamış ve sanatçılar ve eleştirmenlerden oldukça ilgi görmüştür. Bu durum, bir eserin geniş kitlelere ulaşmasının, her zaman orijinal sanatsal niyetin bozulmadığı anlamına gelmediğini gösterir.

Bu noktada canlı performans ve film versiyonu arasında büyük farklar ortaya çıktığını belirtmeden geçmeyelim. Canlı performans feminist alt metinleri nedeniyle takdire şayan bir yapıda. The Co(te)lette Film ise aşağılayıcı, klişe ve basmakalıp mecazları pekiştiriyor gibi görünüyor. Filmin, sahne performansının keskin veya samimi yönlerini cinsel gösteriye dönüştürüyor. Kameranın doğası gereği şehvetli iştahı ve Figgis'in yakın çekimleri, asıl konudan saparak cinselleştirilmiş bir yaklaşıma evrilirken, izleyiciyi tahrik ettiği bile söylenebilir.

Yönetmenin sinematografik stratejilerinin Van den Broek'in koreografik materyalini dönüştürdüğü ve kadınların ekrandaki basmakalıp temsillerini pekiştirdiği ortadadır. Medyanın mesajı nasıl dönüştürdüğüne dair önemli bir gözlem yapmamızı sağlıyor aslında bu iki çalışma. Canlı performansın nüanslı feminist eleştirisi, kameranın açgözlü doğası nedeniyle cinsel gösteriye dönüşüyor. Figgis'in niyeti tam ve kesin olarak bu olmasa da doğası gereği sinematik bakışın buna yol açtığını söyleyebiliriz. Basit anlamda film, kadın bedenini nesneleştiriyor. Canlı performanstaki doğallığı, sadeliği alarak onu bir metaya dönüştürüyor. Bu da Van den Broek'in koreografisindeki fikrin tam tersini ortaya koyuyor.

Her iki yapıt da aynı temel konsept ve koreografik materyalden yola çıksa da, aktarıldıkları mecraların doğası gereği farklı şekillerde algılanıp yorumlanıyor. Benzer şekilde arzu ve kadın bedeninin somutlaşması performansta ve filmde olmasına rağmen, filmin görsel vurgusu, özellikle yakın çekimler aracılığıyla, ham, fiziksel yönleri güçlendiriyor. Bu durum, canlı versiyonda mevcut olan incelikli duygusal ve entelektüel keşfin göz ardı edilmesine neden oluyor. Canlı performansın estetik güzelliği, filmin algılanan cinsel gösterisi tarafından gölgede kalıyor. Bu, bir eserin yaygınlaşmasının getirdiği erişilebilirliğin, orijinal eserin tematik bütünlüğünden ödün verilmesi pahasına gerçekleşebileceğini net bir şekilde gösteriyor.

Bunun yanında koreografinin tekrarlayan doğası, canlı performansta trans benzeri bir duruma yol açarken veya arzunun mekanik doğasını vurgularken ekranda bu tekrar farklı bir algıya yol açıyor. Amaç sanki sadece kadın bedeninin estetik yönlerinin tekrar ve tekrar gösterilmesi gibi algılanıyor.

Canlı performanstaki çıplaklık, aşağılayıcı olmadan, konuya uygun şekilde kendini gösterirken aslında kadınlığın ham, dürüst bir tasvirine katkıda bulunuyor. Filmde ise, bu ham gösterim, kamera aracılığıyla medya için sergileme ve kameranın sorgulanmayan ayrıcalığı haline gelerek nesneleştirmeyi pekiştiriyor. Bu, bir bedenin canlı sahnede sergilenmesi ile ekran aracılığıyla sergilenmesi arasındaki temel farkı vurguluyor diye düşünüyorum. Birinde özerklik ve kırılganlık varken, diğerinde potansiyel olarak pasif bir nesneleştirme söz konusu oluyor.

Ann Van den Broek'in Co(te)lette (2007) ve Mike Figgis'in The Co(te)lette Film'i (2010), çağdaş dans ve ekran dansı (screendance) alanlarında önemli birer kilometre taşı olarak konumlandığını kabul etmeliyiz. Bu ikili proje, bir sanat eserinin farklı mecralarda nasıl dönüştüğüne, yorumlandığına ve eleştirel bir diyalog başlattığına dair zengin bir vaka çalışması sunuyor bize.

Co(te)lette (2007), Zwaan ödülüyle  ve kadın arzusunun ham, provokatif ancak estetik açıdan güzel keşfi ile cinsiyet rollerine meydan okumasıyla  tanınan, çağdaş dansta önemli bir eserdir. Bu eser, Ann Van den Broek'in olgun ve özgün bir koreograf olarak itibarını pekiştirmiştir. Öte yandan, The Co(te)lette Film (2010), tartışmalı yönlerine rağmen, Mike Figgis'in canlı performans adaptasyonuna yenilikçi yaklaşımını gösteren ekran dansı içinde önemli bir çalışmadır demek gerekiyor. Kazandığı ödüller ve geniş çapta gördüğü ilgi, alandaki etkisini açıkça ortaya koyuyor.   

Filmin kadın temsili ve orijinal feminist niyetten algılanan sapması etrafındaki süregelen tartışma, disiplinlerarası sanat formlarında yazarlık, yorumlama ve adaptasyonun etik sorumlulukları hakkında hayati soruları gündeme getiriyor. Canlı Co(te)lette'in eleştirel olarak feminist, sınırları zorlayan bir eser olarak takdir edilmesi  ile The Co(te)lette Film'in cinsiyetlendirilmiş temsili etrafındaki önemli tartışma  arasındaki karşıtlık, güçlü bir gözlem sunuyor. Bu durum, sanatsal niyetin, bir mecrada ne kadar net olursa olsun, başka bir mecraya çevrildiğinde nasıl derinden değişebileceğini veya hatta çelişebileceğini gösteriyor bize. Film, bir adaptasyon olmasına ve aslında koreografiye hiç dokunmamasına rağmen, kendi alımlanışıyla ayrı bir varlık haline gelmiş ve bir dans koreografisinin mesajının gerçekten korunup korunamayacağı veya mecra tarafından doğası gereği dönüştürülüp dönüştürülmeyeceği sorularını ortaya çıkarıyor. Figgis özellikle değil ama sinematografinin getirdiği mecburiyetlerden dolayı yaptıklarıyla, orijinal koreografiyi korusa da gösterdikleri ve gösterdiklerini gösteriş biçimi ile bütün anlamı değiştiriyor.

Devin Aykalı

*Aşağıya canlı performans versiyonu eklemeyi uygun bulduk. :)